Stanisław Różewicz

---

Życiorys

Młodość i wykształcenie

Stanisław Różewicz przyszedł na świat 16 sierpnia 1924 roku w Radomsku, jako brat znanych poetów, Janusza Różewicza oraz Tadeusza Różewicza. Ich ojciec był urzędnikiem sądowym działającym w Częstochowie, z kolei matka zajmowała się domem. W wyniku wybuchu II wojny światowej w 1939 roku, obaj bracia zaczęli działalność w ruchu oporu. Janusz Różewicz, niestety, został zamordowany przez Gestapo. Ta dramatyczna rzeczywistość wojenna, bardziej odczuwalna w prowincjach, takich jak Radomsko, budziła w braciach zainteresowanie losem ludzi, a nie mitycznymi bohaterami wojennymi.

„Myśmy z Tadeuszem niczego nie wymyślali. Po prostu takich ludzi znaliśmy, a okupacja w Radomsku wyglądała inaczej niż w Warszawie, gdzie powstawały konspiracyjne pisma i młoda inteligencja żyła intensywniej.”

Po zakończeniu wojny, wkrótce po zdaniu matury, osiedlił się w Łodzi. W tym mieście miał okazję pracować jako asystent Jerzego Zarzyckiego podczas produkcji filmów takich jak Zdradzieckie serce (1947) oraz Nawrócony (1948). Brał również udział w realizacji Robinsona warszawskiego, który został zmieniony przez cenzurę i ostatecznie zatytułowany Miasto nieujarzmione (1950). Różewicz był także drugim reżyserem u Jana Rybkowskiego przy filmach Warszawska premiera (1950) i Pierwsze dni (1951).

Jego dokumentalny debiut Ulica Brzozowa (1947), stworzony wspólnie z Wojciechem Jerzym Hasem, ukazywał trudne warunki życia mieszkańców tytułowej warszawskiej ulicy, lecz niestety film spotkał się z odmową wyświetlenia przez cenzurę ze względu na jego pesymistyczny charakter.

Kariera filmowa

Socrealizm i okres polskiej szkoły filmowej (1953–1961)

W 1953 roku Różewicz, wspólnie z Romanem Bratnym, napisał scenariusz do filmu Trudna miłość (1953), który był adaptacją noweli Bratnego Siódmy krzyżyk młodości. Film ten wyrażał poetykę realizmu socjalistycznego, lecz jego wiejska tematyka została źle przyjęta przez widzów oraz krytyków, co skłoniło Różewicza do rozważenia odejścia z branży filmowej.

Po zakończeniu dominacji socrealizmu, w 1957 roku zrealizował film Trzy kobiety, w którym współpracował z bratem Tadeuszem i Kornelem Filipowiczem. Opowiadał on o trzech kobietach (odtworzonych przez Zofię Małynicz, Annę Ciepielewską oraz Elżbietę Święcicką), które przetrwały obozowe piekło i próbują się odnaleźć w powojennej Polsce. Dzieło to okazało się artystycznym sukcesem Różewicza, a jego styl kształtował przyszłe filmy reżysera. Monika Maszewska-Łupiniak podkreśla, że: „Różewicza interesuje przede wszystkim prawda psychologiczna, różne postawy; rysunki kobiet budowane są drobiazgowo poprzez wnikliwą obserwację ich zachowań, gestów, mimiki”.

W 1958 roku Różewicz opracował Wolne miasto, film dotyczący obrony Poczty Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku we wrześniu 1939 roku. Scenariusz napisał Jan Józef Szczepański, który już wcześniej inspirował Różewicza swoją powieścią Polska jesień (1949). Tadeusz Lubelski uznał ten film za istotną część plebejskiego nurtu polskiej szkoły filmowej, wskazując na nieatrakcyjną pozycję społeczną bohaterów oraz ich uczciwe intencje.

Po sukcesie Trzech kobiet, Różewicz obrał temat Miejsca na ziemi (1959), w którym przy współpracy z Filipowiczem i Tadeuszem przedstawił zbuntowanego nastolatka, zmagającego się z traumą po stracie matki. Został tu podkreślony realistyczny styl Różewicza, który skupiał się na psychologicznych aspektach postaci, a nie na samej akcji.

Jednak największe uznanie przyniósł mu film Świadectwo urodzenia (1961), koncentrujący się na losach osieroconych dzieci w wyniku wojny. W szczególności trzecia nowela Kropla krwi, poświęcona młodej Żydówce, zyskała ogromną popularność, zdobywając prestiżowe nagrody, w tym Złotego Lwa św. Marka na Międzynarodowym Festiwalu Filmów dla Dzieci i Młodzieży w Wenecji oraz nagrodę FIPRESCI na Międzynarodowym Festiwalu Filmów dla Młodzieży w Cannes.

Dodatkowo w 1955 roku podjął pracę jako wykładowca w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera w Łodzi, w której uczył do 1971 roku. Wśród jego studentów byli tacy twórcy jak Roman Polański, Roman Załuski, Antoni Krauze, Wojciech Marczewski, Barbara Sass oraz Janusz Majewski.

Twórczość sprzed działalności w „Torze” (1962–1967)

Cechą charakterystyczną tego okresu był film Głos z tamtego świata (1962), oparty na prawdziwej historii oszustów (Kazimierz Rudzki, Barbara Modelska) oferujących możliwość kontaktu z zaświatami. Różewicz nie zgadzał się z pochwałą ateizmu, podkreślając potrzebę irracjonalności jako istotnego elementu ludzkiego istnienia. Tadeusz Lubelski zaznaczał, że w gruncie rzeczy film ukazuje ciągle obecność wiary w inne aspekty życia, które są ignorowane przez oficjalną kulturową narrację tamtych lat.

W 1964 roku powstało Echo, dramat psychologiczny o adwokacie (Wieńczysław Gliński), niewinnie oskarżonym o współpracę z Gestapo, który z powodu ostracyzmu społecznego dąży do samobójstwa. Następnie nakręcił dwa krótkie filmy, które znowu poruszały wojenne tematy: Piwo (1965) z Tadeuszem Różewiczem na podstawie opowiadania mówiącego o mężczyźnie, który przeprasza matkę za swoje czyny, oraz Na melinę (1965), w którym przedstawiony został wędrowny żebrak mylnie wzięty za kolaboranta przez polskich partyzantów. Na melinę zostało zignorowane przez media państwowe, a premierę telewizyjną miało dopiero w 1981 roku.

Piekło i niebo (1966) był kolejną ważną produkcją, komedią o życiu pozagrobowym, przedstawiającą piekło i niebo w konwencji sztuki naiwnej. Różewicz w filmie chciał przekazać prostą wiadomość, że przywiązanie do ziemi jest niezmiernie silne. W odmiennym nastroju utrzymany był film Westerplatte (1967) dokumentujący obronę tytułowego gdańskiego półwyspu przed atakiem hitlerowskim. Jan F. Lewandowski stwierdził, że dzieło to ukazuje zarówno odwagę żołnierzy, jak i zarazem sprzeciw przeciwko mitologizacji tego fragmentu historii.

Twórczość w „Torze” (1968–1980)

W 1967 roku Różewicz objął stanowisko kierownika artystycznego Zespołu Filmowego „Tor”, chociaż na krótko stracił tę ekipę od 1968 do 1972 roku, kiedy represje władzy gomułkowskiej dotknęły środowisko filmowców po wydarzeniach Marca ’68. W 1969 roku był członkiem Komisji Nagród Ministerstwa Kultury i Sztuki. Jego pierwszą realizacją w ramach „Toru” było Samotność we dwoje (1968) – adaptacja opowiadania Karola Ludwika Konińskiego. Tematyka filmu zogniskowała się wokół rozkładających się uczuć między pastorem a jego żoną, co skutkowało jego przeciętnym przyjęciem przez widzów, podobnie jak film Romantyczni (1970) ukazujący degrengoladę polskiego dworu ziemiańskiego oraz Szklana kula (1972), portret współczesnej młodzieży.

Prawdziwym triumfem okazał się film Opadły liście z drzew (1975), w którym Różewicz świadomie sięgnął po wątki literackie składające się na opowiadania jego brata Tadeusza. Film odkrywał absurdalność wojennej rzeczywistości z perspektywy przeciętnego człowieka, ukazując problem zubożonej codzienności w latach okupacji. Czesław Dondziłło zauważył, że film jawnie nawiązuje do twórczości innego reżysera, Tadeusza Konwickiego, a Różewicz zyskał I Nagrodę na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych.

Pasją (1977), z kolei, była fantazja historyczna o Edwardzie Dembowskim – liderze powstania krakowskiego z 1846 roku, który walczył o poparcie szlachty i chłopów. W filmie, Różewicz w sposób swobodny łączył wydarzenia rzeczywiste z wyimaginowanymi, przedstawiając Dembowskiego jako współczesnego opozycjonistę, co w konsekwencji skojarzyło się z nowym nurtem w polskim kinie moralnego niepokoju. Pasja zdobyła Grand Prix FPFF wspólnie z filmem Bez znieczulenia (1978) Andrzeja Wajdy.

Różewicz, przewodząc zespołowi „Tor”, dawał szansę na debiut tak uznawanym twórcom jak Krzysztof Zanussi, Krzysztof Kieślowski, Edward Żebrowski, Filip Bajon, Antoni Krauze i Wojciech Marczewski.

Schyłek twórczości filmowej (1980–1989)

Rok 1980 przyniósł zmiany. Różewicz oddał kierownictwo artystyczne „Toru” Krzysztofowi Zanussiemu, a sam skoncentrował się na realizacji dramatu Ryś (1981, premiera 1982), inspirowanego opowiadaniem Jarosława Iwaszkiewicza Kościół w Skaryszewie. Opowiadał on o konfrontacji młodego wikarego i partyzanta. Lubelski komentował, że walka między światłem a ciemnością, uwieczniona przez operatora Jerzego Wójcika, nadaje filmowi głębię moralną. Kolejną adaptacją była Pensja pani Latter (1983), bazująca na powieści Bolesława Prusa, w której reżyser skupił się na codziennych zmaganiach, a nie na kontekście obyczajowym. W 1985 roku Różewicz stworzył Kobietę w kapeluszu, liryczny film o niezdolnej do samorealizacji aktorce, a dwa lata później Anioła w szafie, dotyczącego dźwiękowca tkwiącego w stagnacji. W 1989 roku zakończył swoją ostatnią realizację fabularną Nocny gość, rekonstruując jeden dzień z życia poety François Villona. Po tym okresie z powodu chaosu spowodowanego transformacją ustrojową, Różewicz nie zrealizował już żadnego filmu fabularnego.

Po transformacji ustrojowej (1990–2007)

Po 1989 roku, Różewicz miał trudności w pozyskaniu funduszy na nowe filmy fabularne, ograniczając swoją działalność do dokumentów i przedstawień w Telewizji. Wśród jego adaptacji sztuk Tadeusza Różewicza znalazły się Pułapka (1990), Wyszedł z domu (1994), Śmieszny staruszek (1997) oraz Mateczka (1995) i Dragon (2000) Władysława Terleckiego. Nakręcił również dokumenty takie jak biografię Janusza Naszego starszego brata (1994), Kinema (1999) poświęconą najstarszemu kinie w Radomsku, kolażowy film dokumentalny o Adolfie Hitlerze Wycieczka do Paryża (2004) oraz Gdzie zabawki tamtych lat (2007), dotyczący wpływu kultury masowej.

Życie prywatne, osobowość

Stanisław Różewicz, od 1952 roku do końca życia, był żonaty z Ireną z domu Król. Jego syn, Paweł Różewicz (ur. 1955), ilustrował zbiór wspomnień swojego ojca pod tytułem Było, minęło… (2012). Syn wspominał, że jego ojciec był introwertykiem, doświadczającym silnych bólów głowy w trakcie pracy nad swoimi filmami.

Poglądy

Różewicz krytycznie oceniał skutki transformacji ustrojowej w Polsce, wskazując na rosnący egoizm społeczny: „Staliśmy się potwornie egocentryczni. Sprawy materialne przeważają nad pytaniami, kim jesteśmy”. Niezadowolony był również z wpływu kultury masowej na kino artystyczne, które według niego uległo zniszczeniu:

„Joanna d’Arc Dreyera, czy Ucieczka skazańca Bressona, powstawały nie dla pieniędzy, lecz z wewnętrznej potrzeby. Stary Buñuel czy Fellini byli wierni sztuce. Jestem przekonany, że nieokłamywanie siebie i widzów to pierwszy i zasadniczy obowiązek twórcy. Niestety, bardzo wielu naszych reżyserów ulega modom: a to na Tarantino, a to na Grochołę… Nasłuchują, co jest na fali, i wyrzucają z siebie popłuczyny, dzięki którym może zrobią kasę, ale na pewno nie ważny obraz.”

Śmierć

Stanisław Różewicz zmarł 9 listopada 2008 roku w Warszawie. Jego działalność artystyczna, pomimo swego niewielkiego promienia, doczekała się zapomnienia. Spoczywa w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera 29C-tuje-4).

Styl filmowy

Stanisław Różewicz, uznawany za jednego z wybitniejszych reżyserów polskich, został przez Tadeusza Lubelskiego zaklasyfikowany w nurt plebejski polskiej szkoły filmowej. To jednak nurt, który powstał w opozycji do bardziej introspektywnych dzieł, reprezentowanych przez Andrzeja Wajdę oraz Andrzeja Munka. Twórczość Różewicza, według Lubelskiego, charakteryzuje się stylem „ściszonym”, opartym na wnikliwej obserwacji i inspirowanym kinem Roberta Bressona.

Znany krytyk filmowy, Jakub Socha, zwrócił uwagę, że filmy Różewicza, niezależnie od poruszanych kwestii, układają się w „koherentną, niepodrabialną całość”. Mimo że jego twórczość w pewnym momencie zatonęła w mrokach zapomnienia, a krytycy określali ją mianem „szarego na szarym”, Różewicz nie był obiektem ostrej krytyki.

Monika Maszewska-Łupiniak przyglądała się bliżej filmowej twórczości Różewicza, zaznaczając, że „odwołuje się on do potocznej wiedzy o świecie oraz przeciętnej świadomości”. Zauważa, że struktura jego filmów sprawia wrażenie przezroczystej, co prowadziło do oskarżeń o banalizację przekazu. Jednak Maszewska-Łupiniak widzi w tym talent Różewicza do poruszania fundamentalnych kwestii egzystencjalnych, związanych z samą podstawą istnienia.

Dzięki temu, twórczość Różewicza można by zaklasyfikować jako przykład umownego realizmu filmowego. Jednak z biegiem lat reżyser z coraz większą odwagą skłaniał się ku symbolizmowi, a nawet oniryzmowi, co pozwalało mu na ukazanie wewnętrznego życia bohaterów. Wiele jego filmów poruszało tematy, które stają się symbolicznymi pojazdami dla refleksji nad życiem i śmiercią, takimi jak podróż pociągiem (przypominająca wspomnienia), morze (symbolizujące tajemnicę lub niepokój), fotografia (jako zatrzymanie chwili), oraz sen (jako forma eksploracji wnętrza człowieka).

W kontekście fabuł o tematyce wojennej, Tadeusz Sobolewski zwracał na uwagę, że Różewicz krytycznie opisuje czas II wojny światowej, co jest cechą charakterystyczną wielu dzieł przedstawicieli polskiej szkoły filmowej. Jednakże, w przeciwieństwie do ekstrawaganckich przedstawień heroizmu, Różewicz stawiał na minimalizm i prawdziwość, skupiając się na dylematach wojennych bez patosu.

Odkładał na bok mitologię wojny, nie podbijał jej ani nie podważał. Chciał być jedynie sprawiedliwy wobec uczestników tamtych wydarzeń. Schodził na ziemię. Opowiadał o walce jako naturalnym geście wynikającym z obowiązku i z potrzeby życia, nie ze straceńczego instynktu śmierci. Odbierał prawdę o polskiej wojnie zarówno ironistom, jak państwowym propagandzistom.

Filmografia

Stanisław Różewicz, znany polski twórca filmowy, ma na swoim koncie bogatą filmografię, która obejmuje zarówno filmy fabularne, jak i dokumentalne oraz animowane. W tej sekcji przedstawiamy szczegółowe zestawienia jego osiągnięć w obu kategoriach filmowych.

Filmy fabularne

Rok	Tytuł filmu	Reżyser	Asystent reżysera	Scenarzysta	Uwagi
1947	Zdradzieckie serce	–	–	–	reżyseria Jerzy Zarzycki
1947	Nawrócony	–	–	–	reżyseria Jerzy Zarzycki
1950	Miasto nieujarzmione	–	–	–	reżyseria Jerzy Zarzycki
1950	Warszawska premiera	–	–	–	reżyseria Jan Rybkowski
1951	Pierwsze dni	–	–	–	reżyseria Jan Rybkowski
1953	Trudna miłość	–	–	–	współscenarzysta Roman Bratny
1955	Godziny nadziei	–	–	–	reżyseria Jan Rybkowski
1956	Trzy kobiety	–	–	–	–
1958	Wolne miasto	–	–	–	–
1959	Miejsce na ziemi	–	–	–	–
1961	Świadectwo urodzenia	–	–	–	współscenarzysta Tadeusz Różewicz
1962	Głos z tamtego świata	–	–	–	–
1964	Echo	–	–	–	współscenarzysta Tadeusz Różewicz
1965	Piwo	–	–	–	film telewizyjny
1965	Na melinę	–	–	–	film telewizyjny
1966	Piekło i niebo	–	–	–	–
1967	Westerplatte	–	–	–	–
1967	Mąż pod łóżkiem	–	–	–	film telewizyjny, współscenarzysta Tadeusz Różewicz
1968	Samotność we dwoje	–	–	–	współscenarzysta Tadeusz Różewicz
1970	Romantyczni	–	–	–	współscenarzysta Witold Zalewski
1972	Szklana kula	–	–	–	współscenarzysta Kornel Filipowicz
1973	Drzwi w murze	–	–	–	współscenarzysta Tadeusz Różewicz
1975	Opadły liście z drzew	–	–	–	współscenarzysta Tadeusz Różewicz
1977	Pasja	–	–	–	–
1981	Ryś	–	–	–	–
1983	Pensja pani Latter	–	–	–	–
1984	Kobieta w kapeluszu	–	–	–	–
1985	Diabeł	–	–	–	film telewizyjny
1987	Anioł w szafie	–	–	–	–
1989	Nocny gość	–	–	–	–

Filmy dokumentalne i animowane

Rok produkcji	Nazwa filmu	Reżyser	Autor scenariusza	Dodatkowe informacje
1947	Ulica Brzozowa	brak	brak	współpraca z Wojciechem Jerzym Hassem
1979	Postkarten	brak	brak	animacja
1994	Nasz starszy brat	brak	brak	film dokumentalny
1995	Żywe obrazy	brak	brak	także występuje jako postać w filmie
1999	Kinema	brak	brak	film dokumentalny
2004	Wycieczka do Paryża	brak	brak	film dokumentalny
2007	Gdzie zabawki tamtych lat	brak	brak	film dokumentalny

Nagrody

W tej sekcji prezentujemy nagrody, które zdobył Stanisław Różewicz w trakcie swojej kariery artystycznej. Poniżej znajduje się zestawienie najważniejszych osiągnięć tego wybitnego twórcy.

Rok	Tytuł	Festiwal/Instytucja	Nagroda
1951	Premiera w Warszawie	Rzeczpospolita Polska	Nagroda Państwowa zespołowa II stopnia
1959	Wolne miasto	Światowy Kongres Młodzieży i Studentów, Wiedeń	Srebrny Medal
1960	Miejsce na ziemi	Międzynarodowy Festiwal Filmowy, San Sebastián	Dyplom hiszpańskiej szkoły filmowej
1961	Świadectwo urodzenia	Międzynarodowy Festiwal Filmowy dla Dzieci i Młodzieży, Wenecja	Lew św. Marka
1962		Międzynarodowy Festiwal Filmowy dla Młodzieży, Cannes	Grand Prix
			Nagroda FIPRESCI
		Ministerstwo Kultury i Sztuki	Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I stopnia
	Głos z tamtego świata	Klub Krytyki Filmowej, Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich	Syrenka Warszawska w kategorii filmu fabularnego
1963		Ministerstwo Kultury i Sztuki	Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I stopnia
1967	Westerplatte	Międzynarodowy Festiwal Filmowy, Moskwa	Srebrny Medal
		Klub Krytyki Filmowej, Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich	Syrenka Warszawska w kategorii filmu fabularnego
		Czasopismo „Film”	Złota Kaczka za najlepszy film polski
		Ministerstwo Kultury i Sztuki	Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I stopnia
		Ministerstwo Obrony Narodowej	Nagroda Ministra Obrony Narodowej I stopnia
	Wolne miasto
1974	Drzwi w murze	Międzynarodowy Festiwal Filmowy, San Sebastián	Srebrna Muszla
1975	Westerplatte	Lubuskie Lato Filmowe	Złote Grono
	Opadły liście z drzew	Festiwal Polskich Filmów Fabularnych	Srebrne Lwy Gdańskie
		Lubuskie Lato Filmowe	Nagroda Związku Socjalistycznej Młodzieży Polskiej za wybitne walory ideowo-wychowawcze
1978	Pasja	Festiwal Polskich Filmów Fabularnych	Złote Lwy Gdańskie
1985	Kobieta w kapeluszu	Festiwal Polskich Filmów Fabularnych	Złote Lwy Gdańskie
		Międzynarodowy Festiwal Filmowy, Moskwa	Nagroda FIPRESCI
			Srebrny Medal
1986	Ryś	Dyskusyjny Klub Filmowy, Świebodzin	Samowar, Nagroda Entuzjastów Kina za lata 1982–1984
1988	Anioł w szafie	Komitet Kinematografii	Nagroda Szefa Kinematografii za twórczość filmową w dziedzinie filmu fabularnego
1994	Nasz starszy brat	Festiwal Polskiej Twórczości Telewizyjnej	Nagroda Prezesa Zarządu TVP

Odznaczenia, nagrody honorowe, upamiętnienia

Ważne dla polskiej kultury osiągnięcia Stanisława Różewicza, które zostały uznane poprzez liczne odznaczenia i nagrody, są istotnym elementem jego kariery artystycznej. Poniżej przedstawiamy zestawienie wyróżnień przyznanych temu wybitnemu twórcy:

Rok	Wyróżnienie	Uzasadnienie (jeśli wskazano)
1969	Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski	b.d.
1977	Złote Grono na Lubuskim Lecie Filmowym w Łagowie	za „całokształt twórczości podejmującej od lat tematy moralne”
1979	Nagroda Prezesa Rady Ministrów I stopnia	za osiągnięcia w dziedzinie filmu fabularnego
	Order Sztandaru Pracy II klasy	b.d.
1983	Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I stopnia	za wybitne osiągnięcia w dziedzinie filmu fabularnego, głęboko humanistyczne i artystyczne wartości
1984	Medal 40-lecia PRL	b.d.
1985	Złote Grono na Lubuskim Lecie Filmowym w Łagowie	za „całokształt dorobku, którego szczególną wartością są walory poznawcze w sferze penetracji psychologicznej współczesnego człowieka”
1987	Odznaczenie „Zasłużony dla Kultury Narodowej”	b.d.
1988	Syrenka Warszawska	za całokształt
1989	Nagroda Przewodniczącego Komitetu Kinematografii	za całokształt twórczości
1999	Złoty Jantar na Koszalińskich Spotkaniach Filmowych „Młodzi i Film”	za całokształt twórczości
2000	Nagroda na Ogólnopolskim Festiwalu Sztuki Filmowej „Prowincjonalia” we Wrześni	za całokształt twórczości
2001	Nagroda Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w dziedzinie filmu	b.d.
	Orzeł za osiągnięcia życia	b.d.
2003	Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski	„za wybitne zasługi dla kultury narodowej, za osiągnięcia w pracy twórczej”
2006	„Pióro Mistrza” na Lecie Filmów w Toruniu	za całokształt twórczości
2008	Platynowe Lwy na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni	b.d.
2010	Gwiazda reżysera w Alei Gwiazd w Łodzi	b.d.

---

Oceń: Stanisław Różewicz

---